Een chirurg die het bestaan van bacteriën ontkent wordt op staande voet ontslagen. Een hoofdredacteur van een nieuwszender die het bestaan van feiten ontkent moet niet alleen ontslagen worden, maar ook nog met pek en veren bewerkt. Immers, niet iedereen belandt op de operatietafel, maar feiten bepalen ons leven voor honderd procent, en nieuwsfeiten hebben vaak verregaande maatschappelijke gevolgen. Iedereen mag zwetsen dat feiten niet bestaan, maar de hoeders van die feiten mogen dat niet.

Maar Marcel Gelauff, hoofdredacteur van NOS Nieuws, doet het toch, in een poging zich te verdedigen tegen recente blunders in de NOS-berichtgeving over wetenschap: “Het is mijn opinie dat feiten niet bestaan” (NRC Handelsblad, 29 juni 2012). Ook verwart hij het bestaan van feiten met het ontdekken ervan: “...wat er eigenlijk anders zit dan we altijd gedacht hadden.”
Tot de hoeders van de feiten behoren redacteuren, journalisten en vooral wetenschappers. Het besef dat er mensen moeten zijn die feiten beschermen tegen domkoppen is wijd verbreid. Vanwaar anders die verontwaardiging over fraude, in de wetenschap of elders? Als feiten niet bestaan, wat doet het er dan toe wat een manipulerende bankier uitspookt of wat een malafide socioloog beweert?

Uitspraken zijn te verdelen in drie klassen: feiten, meningen en overtuigingen. Een feit is een opvatting die zo goed en zo vaak getoetst is, en die zo stevig is verankerd in ervaring, proefnemingen en logica dat er nauwelijks aan te ontkomen valt. Een mening is een opvatting die enig contact heeft met de werkelijkheid, maar die herzien kan worden in het licht van discussie, logica, of meer en beter contact met die werkelijkheid. Een overtuiging is een mening waarvan de overtuigde vindt dat die boven iedere vorm van kritiek, twijfel of discussie verheven is: een mening versteend tot axioma. Een religie, politiek heilssysteem, of iets dergelijks. Deze boeiende categorie laat ik hier verder buiten beschouwing.
Feiten en meningen worden maatschappelijk verschillend gewaardeerd. Feiten worden toegepast, voor kennisgeving aangenomen, verdacht gemaakt als ze niet welkom zijn, of botweg ontkend. Meningen staan in hoger aanzien dan feiten, zoals bij alle media te lezen en te zien is. Zolang het gaat over onmeetbare zaken als de grootheid van een popzanger is dat nog te begrijpen, maar waarom vraagt een journalist mij “Wat is jouw mening over zwarte gaten?”

Tussen feit en mening bevindt zich een breed overgangsgebied. “Stoom, water en ijs bestaan alle drie uit dezelfde soort deeltjes” klinkt in eerste instantie nogal onwaarschijnlijk. Maar uiteindelijk kan die mening – in de wetenschap vaak ‘hypothese’ genoemd – zover naar de kant van de zekerheid opschuiven dat we van een feit gaan spreken.
Feitjes worden geboren als meningen, die dankzij de wetenschappelijke aanpak soms opgroeien tot volwassen feiten. Een beetje toegeeflijkheid voor “de media” is dus op zijn plaats, want nieuws heeft altijd een moeizame relatie met feiten. Veel nieuws betreft een piepjong kandidaat-feitje, dat niet de tijd heeft gehad om zijn plaats te vinden tussen volwassen feit en jengelende mening. Het is dan ook diep treurig dat wetenschappers worden opgehitst om elk vondstje, dun gekleed in een ronkend persbericht, de wereld in te jagen.
Niets in de wetenschap is absoluut zeker, maar vaak wel bijna. Ik citeer uit Christiaan Huygens’ Traité de la Lumière:

Men ziet hier een soort redenering die niet zo’n grote zekerheid biedt als de wiskunde, en daar soms sterk van kan verschillen. Waar wiskundigen hun stellingen bewijzen uitgaande van zekere en vaststaande uitgangspunten, ontdekken natuurkundigen principes aan de hand van de gevolgen daarvan. Zo liggen de zaken nu eenmaal. Toch is het mogelijk om op die manier een mate van waarschijnlijkheid te bereiken die bijna niet onderdoet voor absolute zekerheid. Dat gebeurt wanneer de berekende gevolgen van de veronderstelde principes precies overeenkomen met de resultaten van experimenten. Vooral wanneer daar erg veel van zijn, en in het bijzonder wanneer men, op grond van de gedane veronderstellingen, nieuwe dingen heeft voorspeld die dan inderdaad blijken te bestaan.

Op deze manier ontdekken wij feiten. Feiten dus, zoals “De Aarde draait,” en wie beweert niet te weten wat een feit is, die liegt, tenzij hij onbekommerd water in zijn benzinetank gooit.

Dit artikel verscheen op 10 juni 2012 in NRC Handelsblad in reactie op 'De wetenschapsjournalist is een luxe' van Sander Voormolen (NRC-Handelsblad - 29 juni 2012).

Vincent Icke is astrofysicus, beeldend kunstenaar en publicist